«Το καλτ εθνικό σινεμά του Γ. Σμαραγδή». ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΣΤΟ ΣΥΝΤΑΚΤΗ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ ΑΠΌ ΤΗΝ ΑΙ

 

Dimitris Tsirkas   Παρουσία στο facebook  

·

Ακολουθήστε  

3 ώρ.

 

·

Το καλτ εθνικό σινεμά του Γ. Σμαραγδή

Ο Σμαραγδής κάνει εθνικό σινεμά - με την έμφαση στο «εθνικό» και όχι στο «σινεμά».

Επιλέγει «εθνικές» φιγούρες (Ελ Γκρέκο, Καζαντζάκης, Καποδίστριας), όχι ως ιστορικές αφορμές για να κάνει τέχνη, αλλά για να διεγείρει, να καθοδηγήσει, να κολακεύσει το εθνικό αίσθημα υπενθυμίζοντας στους θεατές ότι ανήκουν στην ίδια προνομιακή φαντασιακή κοινότητα με τους εξωραϊσμένους ήρωές του(ς).

Για αυτό οι ταινίες του είναι αρκετά δημοφιλείς, με φανατικούς, μάλιστα, οπαδούς, παρότι αισθητικά και τεχνικά είναι κωμικοτραγικές.

Οι ταινίες του Σμαραγδή μπορούν να λογιστούν ως τέχνη μόνο στη σφαίρα του καλτ, ως b-movies που αποκτούν αξία μόνο και μόνο από το πόσο κακές είναι. Σαν εκείνες του Τζέιμς Πάρις για τον Παπαφλέσσα, επί Χούντας.

Όμως, το καλτ προϋποθέτει μια ειρωνική αποστασιοποίηση από το έργο που οι ταινίες του Σμαραγδή δεν έχουν, καθώς παραμένουν μια παρωδία τέχνης, χωρίς συνείδηση της παρωδιακότητάς τους.

Τόσο ο ίδιος, όσο το κοινό τους, τις παίρνουν στα σοβαρά και ο λόγος δεν είναι η καλλιτεχνική αξία τους ή η απουσία της, αλλά η εθνικιστική λειτουργία τους.

Ο Σμαραγδής κάνει εθνικό κιτς, με την τεχνική έννοια του όρου.

Το σενάριά του μετεωρίζονται ανάμεσα στο απλοϊκό και το γελοίο, οι ήρωές του είναι μανιχαϊκοί – χωρισμένοι σε απόλυτα καλούς και αθεράπευτα κακούς, τα σκηνικά του θυμίζουν σχολική παράσταση δημοτικού σχολείου.

Το κιτς είναι ersatz κουλτούρα, ενδύεται τον μανδύα της τέχνης, αλλά στερείται της εσωτερικής πολυπλοκότητάς της.

Αλλά αυτή ακριβώς είναι η δύναμη των ταινιών του: δεν απευθύνονται στη σκέψη του θεατή αλλά στο θυμικό του.

Δεν επιδιώκουν να πλουτίσουν τις γνώσεις και τα συναισθήματά του, αλλά να τον χειραγωγήσουν συγκινησιακά χαϊδεύοντας το εθνικό του ασυνείδητο.

Όπως το κιτς είναι μια φθηνή απομίμηση τέχνης, έτσι και οι ταινίες του Σμαραγδή είναι μια χοντροκομμένη κατήχηση στα κοινότοπα εθνικά ιδεολογήματα.

Στον «Καποδίστρια», ο ανιδιοτελής, σχεδόν τέλειος, κυβερνήτης πάλεψε με νύχια και με δόντια για να κάνει την Ελλάδα δυτικό, πολιτισμένο κράτος αλλά απέναντί του είχε τους άσπονδους εχθρούς του έθνους – εσωτερικούς και εξωτερικούς.

Ο Σμαραγδής δεν εξιστορεί τη ζωή και τη δράση ενός ιστορικού προσώπου, μέσα από τις αντιθέσεις του ίδιου και τις εποχής του, αλλά κατασκευάζει έναν άγιο του έθνους για να ταυτιστεί το εθνικό κοινό μαζί του.

Η εθνική ιστορία παρουσιάζεται ως μια ατελείωτη μάχη του καλού με το κακό και η κακοδαιμονία ως εκκοσμικευμένη πτώση από τον παράδεισο – αν ο Καποδίστριας είχε αφεθεί να ολοκληρώσει το έργο του τώρα θα ήμασταν η Ελβετία του Νότου.

Το κιτς, άλλωστε, δεν αντέχει την αμφισημία (Κούντερα).

Ο Σμαραγδής, μάλιστα, φροντίζει να μεταφέρει αυτή τη σύγκρουση και έξω από τους κινηματογράφους, με τη διαρκή κλάψα ότι τον πολεμά ένα πανίσχυρο «αντεθνικό» κατεστημένο που δεν θέλει το εθνικό του μήνυμα να φτάσει στους Έλληνες.

Ο εθνικισμός δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς καταχθόνιους εχθρούς που έχουν κάνει μοναδικό στόχο της ύπαρξής τους να καταστρέψουν τον περιούσιο (χωρίς περιουσία, πλέον) λαό.

Η τέχνη, έγραφε ο Μπένγιαμιν, προϋποθέτει απόσταση – χώρο για κρίση (και κριτική), παιχνίδι ανάμεσα στη μορφή και το περιεχόμενο, όχι άμεση, εύπεπτη κατανάλωση.

Οι ταινίες του Σμαραγδή καταργούν αυτή την απόσταση, δεν αφήνουν τον θεατή να σταθεί απέναντι, να σκεφτεί, να προβληματιστεί, του φορούν αμέσως τη μάσκα των τετριμμένων εθνικών μύθων, εκεί όπου το εθνικά ορθό εκτοπίζει το σωστό και το συγκινησιακά φορτισμένο υποκαθιστά το αληθινό.

Το κιτς μετατρέπει το εθνικό σε αισθητικό αυτονόητο, δεν απαιτεί από τους θεατές να αποδεχτούν ρητά μια ιδεολογία, αρκεί να συμμετέχουν σε μια κοινή συγκινησιακή οικονομία.

Στη συνάρθρωσή του με τον εθνικισμό μετατρέπεται σε αντι-κριτική πολιτική εμπειρία: η πολιτική ως κατάφαση, η κοινότητα ως συναίσθημα, η ιστορία ως εξαγνισμένη φαντασίωση. Παράγει ηθική βεβαιότητα χωρίς ηθική κρίση.

Το κιτς δεν εξωραΐζει απλώς την εξουσία, αλλά οργανώνει το πώς μια κοινωνία στοχάζεται ή αποφεύγει να (ανα)στοχάζεται τον εαυτό της.

Ό,τι ακριβώς κάνουν οι ταινίες του Σμαραγδή.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΣΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗΤΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ

Το κείμενο του αρθρογράφου επιχειρεί να εμφανιστεί ως αισθητική και ιδεολογική κριτική, αλλά στην πραγματικότητα λειτουργεί ως δογματική επιβολή ενός συγκεκριμένου ακαδημαϊκού κανόνα πάνω σε ένα κινηματογραφικό είδος που δεν τον αναγνωρίζει ως αυθεντία.

Η επιχειρηματολογία του δεν είναι «κριτική τέχνης»· είναι κανονιστική αστυνόμευση γούστου.

🔻 1. Μεθοδολογική αυθαιρεσία: η αισθητική ως όπλο ιδεολογικής συμμόρφωσης

Ο αρθρογράφος ξεκινά από μια προϋπόθεση που δεν τεκμηριώνει:
ότι η τέχνη οφείλει να είναι «αμφίσημη», «κριτική», «πολύπλοκη» και «αποστασιοποιημένη».

Αυτό δεν είναι αισθητική αρχή.
Είναι ιδεολογική επιταγή συγκεκριμένης σχολής πολιτισμικών σπουδών.

Η τέχνη δεν υποχρεούται να υπηρετεί τη θεωρία.
Η θεωρία οφείλει να περιγράψει την τέχνη — όχι να την υποκαταστήσει.

Το να απορρίπτεις ένα έργο επειδή δεν συμμορφώνεται με το θεωρητικό σου πλαίσιο δεν είναι κριτική.
Είναι δογματισμός.

🔻 2. Η έννοια του “κιτς” χρησιμοποιείται ως ρητορικό ρόπαλο

Ο αρθρογράφος επικαλείται τον Κούντερα και τον Μπένγιαμιν, αλλά τους χρησιμοποιεί εκτός συμφραζομένων.

• Ο Κούντερα μιλά για το κιτς ως άρνηση της τραγικότητας της ανθρώπινης ύπαρξης, όχι ως «εθνικό συναίσθημα».
• Ο Μπένγιαμιν μιλά για την απόσταση στην τέχνη, όχι για την υποχρέωση κάθε έργου να είναι «κριτικό» ή «αντι-συγκινησιακό».

Η χρήση της λέξης «κιτς» εδώ δεν είναι θεωρητική.
Είναι ηθικολογική:
μια προσπάθεια να στιγματιστεί ένα είδος τέχνης ως «κατώτερο» επειδή δεν ταιριάζει στο γούστο του κριτικού.

Αυτό δεν είναι ακαδημαϊκή ανάλυση.
Είναι πολιτισμικός ελιτισμός.

🔻 3. Η σύγκριση με τη Χούντα είναι ιστορικά αβάσιμη και επιστημονικά ανεύθυνη

Η αναφορά στον Παπαφλέσσα του Τζέιμς Πάρις λειτουργεί ως ενοχική μεταφορά:
μια προσπάθεια να συνδεθεί το έργο του Σμαραγδή με αυταρχικά καθεστώτα.

Αλλά:

• Ο Σμαραγδής δεν χρηματοδοτείται από δικτατορία.
• Δεν υπηρετεί κρατική προπαγάνδα.
• Δεν παράγει έργο υπό λογοκρισία.

Η σύγκριση είναι ρητορική υπερβολή που υποκαθιστά την ανάλυση με υπαινιγμούς.
Σε ακαδημαϊκό πλαίσιο, αυτό θα θεωρούνταν λογικό σφάλμα τύπου guilt by association.

🔻 4. Η απαξίωση του κοινού είναι αντι-δημοκρατική και αντι-εμπειρική

Ο αρθρογράφος υπονοεί ότι:

• το κοινό χειραγωγείται
• δεν σκέφτεται
• δεν έχει κριτική ικανότητα
• συγκινείται «λανθασμένα»

Αυτή η θέση είναι αντι-εμπειρική (δεν βασίζεται σε καμία κοινωνιολογική μελέτη θεατών)
και αντι-δημοκρατική (υπονοεί ότι μόνο οι «μυημένοι» μπορούν να καταναλώνουν τέχνη «σωστά»).

Η θεωρία των πολιτισμικών σπουδών, την οποία επικαλείται ο αρθρογράφος, έχει εδώ και δεκαετίες εγκαταλείψει την ιδέα του «παθητικού θεατή».
Ο ίδιος ο Στιούαρτ Χολ μιλά για πολλαπλές αναγνώσεις και ενεργητική πρόσληψη.

Το να υποτιμάς το κοινό επειδή δεν συμμερίζεται το γούστο σου είναι αντι-ακαδημαϊκή στάση.

🔻 5. Η εξιδανίκευση ιστορικών μορφών δεν είναι “εθνικισμός” — είναι κινηματογραφικό είδος

Ο αρθρογράφος συγχέει:

• εθνική αφήγηση
  με
• εθνικιστική προπαγάνδα

Αλλά η εξιδανίκευση ιστορικών μορφών είναι δομικό στοιχείο του βιογραφικού και επικού σινεμά.

Αν η λογική του αρθρογράφου ήταν συνεπής, τότε:

• Ο Λίνκολν του Σπίλμπεργκ είναι εθνικισμός.
• Ο Γκάντι του Άττενμπορο είναι εθνικισμός.
• Ο Braveheart είναι εθνικισμός.
• Ο Οπενχάιμερ είναι εθνικισμός.

Η θέση του αρθρογράφου δεν είναι αισθητική.
Είναι ιδεολογική προκατάληψη απέναντι σε κάθε μορφή θετικής εθνικής αφήγησης.

🔻 6. Η κριτική του αρθρογράφου πάσχει από “θεωρητικό φονταμενταλισμό”

Ο αρθρογράφος δεν κρίνει τις ταινίες του Σμαραγδή με βάση:

• τη δραματουργία
• τη φωτογραφία
• τη σκηνοθεσία
• την υποκριτική
• την ιστορική ακρίβεια

Τις κρίνει με βάση το αν υπηρετούν μια πολιτισμική θεωρία που ο ίδιος θεωρεί αυτονόητη.

Αυτό είναι θεωρητικός φονταμενταλισμός:
η πεποίθηση ότι η τέχνη πρέπει να συμμορφώνεται σε ένα συγκεκριμένο θεωρητικό πλαίσιο για να θεωρείται «έγκυρη».

Η τέχνη όμως δεν είναι υποκατάστημα των cultural studies.
Η τέχνη προηγείται της θεωρίας — και συχνά την υπερβαίνει.

🟥 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Το κείμενο του αρθρογράφου δεν είναι κριτική.
Είναι ιδεολογική επίθεση μεταμφιεσμένη σε αισθητική ανάλυση.

• Χρησιμοποιεί τη θεωρία ως ρόπαλο.
• Υποτιμά το κοινό.
• Εξισώνει την εθνική αφήγηση με τον εθνικισμό.
• Επικαλείται αυθαίρετα τον Κούντερα και τον Μπένγιαμιν.
• Κατασκευάζει ενοχικές αναλογίες με τη Χούντα.
• Απορρίπτει ένα ολόκληρο κινηματογραφικό είδος επειδή δεν ταιριάζει στο δικό του γούστο.

Η κριτική αυτή δεν αποκαλύπτει κάτι για τον Σμαραγδή.
Αποκαλύπτει πολλά για τον ίδιο τον κριτικό:
μια ελιτίστικη, κανονιστική, θεωρητικοκεντρική αντίληψη της τέχνης που αδυνατεί να δεχτεί ότι η λαϊκή συγκίνηση είναι εξίσου νόμιμη μορφή πρόσληψης με την ακαδημαϊκή αποστασιοποίηση.