Δευτέρα, 4 Οκτωβρίου 2010

Βακαλιός Θανάσης-Η ΑΝΑΓΚΗ ΤΟΥ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗ ΓΙΑ ΑΥΤΟΠΡΑΓΜΑΤΩΣΗ

Δημοσιεύτηκε στο Ο κόσμος του Επενδυτή στο ένθετο περιοδικό  Culture (2/10/2010) με τον τίτλο Η ευαισθησία δεν είναι "χρέος".  Χαρισμένο από το συγγραφέα στον εκδότη του παρόντος Blog.

Τελειώνοντας τη συγγραφή του βιβλίου μου Το πρόβλημα της ταυτότητας του ανθρώπου (εκδόσεις Ψηφίδα, 2004) είχαν κατασταλάξει μέσα μου κάποια κρίσιμα ερωτήματα σχετικά με το πρόβλημα των ανθρώπινων αναγκών, την ιεράρχησή τους και το ρόλο τους στη διαμόρφωση  της ανθρώπινης ταυτότητας του ατόμου.

 Με ενδιέφερε κυρίως η  μελέτη του από τη σκοπιά της φιλοσοφικής ανθρωπολογίας, με πλαίσιο αναφοράς τις βασικές ιδιότητες του ανθρώπου:

διανόηση- λογική, εργασία- δημιουργικότητα, καθολικότητα, ελευθερία, κοινωνικότητα, ηθική. Σ αυτή την προσέγγιση, με δεδομένη τη βασική ιδιότητα της κοινωνικότητας και του λογικού, ξεχωρίζει η ιδιότητα της δημιουργικότητας και της ελευθερίας Το ερώτημα ήταν αν αυτές οι ιδιότητες μπορούν  να λειτουργήσουν ως ανάγκες, που προσδιορίζουν το περιεχόμενο και τη δυναμική της αυτοπραγμάτωσης του ατόμου. Με ενδιέφεραν μελέτες που προσεγγίζουν το θέμα των ανθρώπινων αναγκών από φιλοσοφική και ψυχολογική οπτική.

Από  τις σχετικές με το θέμα μελέτες ξεχώρισα τη μελέτη του Ούγγρου φιλοσόφου και ψυχολόγου László Garai Α személyiség dinamikája és a társadalmi lét (Η δυναμική της προσωπικότητας και το κοινωνικό Είναι,  Αkademiai kiadó,Budapest, 1969) στην οποία, με αναφορές στο Χέγκελ  και στο Μαρξ και σε ειδικές ψυχολογικές έρευνες, μιλά για τη δημιουργικότητα και την ελευθερία ως ειδολογικές ανάγκες του ανθρώπου.

Από αυτή τη μελέτη και από τις συζητήσεις μαζί του πήρα το έναυσμα για την προσέγγιση  του θέματος της αυτοπραγμάτωσης του ανθρώπου από τη σκοπιά της φιλοσοφικής ανθρωπολογίας.

Το θέμα με παρακολούθησε στη συγγραφή των δυο βιβλίων μου φιλοσοφικής ανθρωπολογίας  (Η ιδανική και η πραγματική εικόνα του ανθρώπου, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 1999,  και Το πρόβλημα της ταυτότητας του ανθρώπου (εκδόσεις Ψηφίδα,2004)  καθώς και στο βιβλίο μου Τέχνη και πολιτική-Επιστήμη και τέχνη, εκδόσεις Προσκήνιο, 2009). Από την  ειδική θεώρηση αυτών των προσπαθειών μου προέκυψε το θέμα της  αυτοπραγμάτωσης ως ανάγκης των ατόμων  που η προσωπικότητά τους προσδιορίζεται από τις ιδιότητες της δημιουργικότητας και της ελευθερίας, με αναφορά στον επιστήμονα  (στον καινοτόμο ερευνητή) και στον καλλιτέχνη.

Με δεδομένο ότι στο σύγχρονο καπιταλιστικό κόσμο  η  δημιουργικότητα του επιστήμονα δεν συνδυάζεται κατ’ ανάγκη οργανικά με την ελευθερία και δεν είναι οπωσδήποτε στον αντίποδα της αλλοτρίωσης (ενώ υπάρχει ο κάτοχος μεταπτυχιακού που συνειδητά εργάζεται για την ηθική και ιδεολογική – διανοητική χειραγώγηση των ανθρώπων), κατέληξα στο συμπέρασμα ότι αυθεντικός τύπος ανθρώπου που συνδυάζει την ιδιότητα της δημιουργικότητας και της ελευθερίας που λειτουργεί αντιαλλοτριωτικά, δηλαδή απελευθερωτικά για τον ίδιο και για τον κόσμο στον οποίο απευθύνεται είναι ο καλλιτέχνης.

Στο συμπέρασμα αυτό, που βέβαια δεν είναι μόνον δικό μου - θα μπορούσα να πω ότι είναι κοινός τόπος για όσους διανοούνται με κριτικό πνεύμα πάνω σ’ αυτό το θέμα-  βρέθηκα ενισχυμένος ξαναδιαβάζοντας τον τόμο Η ψυχολογία της τέχνης (Müvészetpszihologia, εκδόσεις Gondolat, Βουδαπέστη, 1973), όπου οι περισσότερες από τις 19 μελέτες αυτού του τόμου συνδυάζουν  την ψυχολογική με τη φιλοσοφική προσέγγιση της τέχνης και του καλλιτέχνη. Αναφέρω ενδεικτικά μερικούς από τους τίτλους αυτού του τόμου: Η δημιουργική σκέψη των καλλιτεχνών (Catherine Pagtrick), Συνιστώσες του καλλιτεχνικού ταλέντου (Norman C. Meier), Η καλλιτεχνική δημιουργία και η προσωπικότητα (Robert Frances), Θεματικό drive (εσωτερική παρόρμηση)- περιεχόμενο και δημιουργική ικανότητα (Pred Pine}, Ο ποιητής και η λειτουργία της φαντασίας (Sigmund Freud), Πρόλογος (- μελέτη 33 σελίδων) του Ούγγρου Λάσλο Χάλας  ο οποίος αναφέρεται στη διάκριση του  Λούκατς επιστήμης και  τέχνης, θα μπορούσαμε να πούμε επιστήμονα και καλλιτέχνη (χωρίς αυτό να σημαίνει την αντιπαράθεση της τέχνης στην επιστήμη και του καλλιτέχνη στον επιστήμονα),  όπου ο επιστήμονας στο έργο του απ-ανθρωπομορφοποιεί (dezantropomorfizal) την πραγματικότητα  ενώ ο καλλιτέχνης την  ανθρωπομορφοποιεί…

 Ωστόσο, άμεσο κίνητρο για να βάλω στο χαρτί κάποιες κατασταλαγμένες σκέψεις–παρατηρήσεις μου, με τη μορφή του προβληματισμού, για το θέμα αυτού εδώ του άρθρου, μου το έδωσε η νέα ανάγνωση  του  έργου του Αβραάμ Μάσλοου για τις ανθρώπινες ανάγκες, ο οποίος- θα πρέπει αυτό να τονιστεί - επηρεάστηκε από την υπαρξιακή φιλοσοφία που βλέπει τον άνθρωπο ως ύπαρξη υπεύθυνη για τη μοίρα του, καθώς και η ανάγνωση ορισμένων  μελετών για την «μασλοουική»  πυραμίδα (-ιεράρχηση;) των ανθρώπινων αναγκών…

                          *      *       *

 Η αυτοπραγμάτωση είναι στην κορυφή της γνωστής πυραμίδας των αναγκών του Μασλόου. Υπάρχουν περισσότερες από μία ερμηνείες  της λέξης αυτοπραγμάτωση.   Ανθρωπολογικά μιλούμε κυριολεκτικά για αυτοπραγμάτωση του ανθρώπου που  ως αυτόνομο δημιουργικό και ελεύθερο άτομο εκφράζει με τη δυνατή  πληρότητα τον εαυτό του, στο έργο του και  στην κοινωνική του πράξη.

Ο καλλιτέχνης είναι κατεξοχήν το άτομο που με το έργο του εκφράζει με το δικό του τρόπο, αυτόνομα, τις βασικές ανθρώπινες ιδιότητες, τη δημιουργικότητα και την ελευθερία, σε αρμονία με τις αισθητικές του ανάγκες: τη συμμετρία, την τάξη, το κάλος, ή ό,τι έχει να κάνει με την αισθητική του.

 Το ερώτημα είναι αν αυτές τις ανθρωπολογικές ιδιότητες τις εκφράζει και ως κοινωνικό ον, ως ο υποκειμενικός φορές του συνόλου των κοινωνικών σχέσεων, με τη σημερινή παγκοσμιοποιημένη διάστασή τους, μαζί  με τις γενικές και τις ειδικές εθνικές και πολιτιστικές μνήμες που κουβαλά μέσα του ως φορέας ενός πολιτιστικού- πολιτισμικού μορφώματος .

  Ειδικό, αλλά μαζί και κρίσιμο πρόβλημα είναι το πρόβλημα του τρόπου που ο καλλιτέχνης ως ηθικό άτομο εκφράζει την εποχή μας ή/και την ίδια τη χώρα του, εφόσον είναι στενά δεμένος πολιτιστικά- πολιτισμικά μαζί της, μαζί με τους ανθρώπους, αλλά και τους θεσμούς που την εκφράζουν πολιτιστικά, και μαζί το ερώτημα αν με το έργο του παρεμβαίνει στην αισθητική ή και την ηθική διαμόρφωση των συνανθρώπων του, πράγμα αδιανόητο για τον καλλιτέχνη που δεν συγκινείται με το δράμα των ανθρώπων, με τον ανθρώπινο πόνο που είναι πολυποίκιλος στην εποχή μας και εκφράζεται με χίλιους τρόπους. Δέχομαι την άποψη ότι καλλιτέχνης που αδυνατεί ή πολύ χειρότερα, που συνειδητά αποφεύγει να εκφράσει τον ανθρώπινο πόνο δεν μπορεί να νοείται ως καλλιτέχνης. Το θέμα χρίζει ειδικής ανάλυσης που δεν μπορεί να το υποσχεθεί ένα τέτοιο κείμενο των χιλίων διακοσίων λέξεων. Πάντως, είναι βέβαιο ότι αυτή η ρήση λειτουργεί μάλλον με απόλυτο τρόπο για τον ποιητή ή και για το θεατρικό συγγραφέα, ειδικότερα για το δραματουργό και τον τραγικό καλλιτέχνη.

  Από τα παραπάνω προκύπτει ότι η τέχνη δεν είναι απλώς ένας ιδιότυπος προσωπικός τρόπος διαχείρισης των τεχνικών και των μέσων της καλλιτεχνικής δημιουργίας, όπως προσπαθούν κάποιοι να εμφανίσουν το σύγχρονο κινηματογραφιστή ή και τον εικαστικό που με μεθοδεύσεις τεχνικής φύσεως θέλει να εκφράσει τον εαυτό του σε μια αντίληψη ότι η τέχνη είναι απολύτως ατομική υπόθεση και ότι εφόσον κάποιος έτσι και μόνον έτσι μπορεί ως καλλιτέχνης να εκφραστεί  αυτό είναι γι αυτόν η αυτοπραγμάτωσή του, πράγμα που σημαίνει ότι μπαίνει στο περιθώριο η κοινωνικότητά του, δηλαδή  η σημαντικότερη βασική ιδιότητα του ανθρώπου (βλέπε στο βιβλίο μου Το πρόβλημα της ταυτότητας  του ανθρώπου). Η κοινωνικότητά του είναι η βάση και το υποκειμενικοποιημένο αντικειμενικό πλαίσιο που καθιστά δυνατή την αισθητική λειτουργία της δημιουργικότητας και της ελευθερίας, αλλά και την  ίδια την καλλιτεχνική φαντασία του, χωρίς  την οποία δεν υπάρχει τέχνη γενικά, ούτε  συγκεκριμένο καλλιτεχνικό έργο μέσα από το οποίο και με το οποίο ο καλλιτέχνης εκφράζει, με το δικό του τρόπο την ικανότητά του να αξιοποιεί, αλλά και να «υποτάσσει» τη φαντασία του στη «λογική» του δημιουργικού έργου του.

 Όλα αυτά έχουν να κάνουν με το ότι ο καλλιτέχνης οφείλει να εκφράσει τον ανθρώπινο πόνο.  Είναι καλός ο όρος «οφείλει»; Είναι σωστό να μιλά κανείς για  το «χρέος» του καλλιτέχνη με τον τρόπο που μιλούμε   για το χρέος του διανοούμενου στην εποχή μας; Πάντως, εκείνο που δίνει στο έργο του καλλιτέχνη ανθρωπολογική  ή και πολιτισμική αξία  είναι ότι η ευαισθησία του για τον ανθρώπινο πόνο δεν γίνεται από εξωτερικά ορισμένο ηθικό «χρέος» προς την κοινωνία, γίνεται γιατί διαφορετικά ο     καλλιτέχνης δεν μπορεί να λειτουργήσει ως άνθρωπος. Αυτό είναι και το όριο της αυτονομίας του. Αναφέρω την περίπτωση του Μανόλη Αναγνωστάκη που αποφάσισε να δίνει το παρόν του με τη σιωπή του, όταν έκρινε (αισθάνθηκε;) ότι  δεν μπορούσε να πει ότι θα μπορούσε να τον εκφράσει.. Αν το έκανε από χρέος απέναντι στην κοινωνία, δηλαδή αν το έκανε από «καθήκον»  δεν θα ήταν το έργο του γνήσια δικό του, απόλυτα δικό του  έργο και κατ’ επέκταση γνήσιο καλλιτεχνικό έργο. Είναι αυτό που ανεβάζει την ανάγκη για αυτοπραγμάτωση του καλλιτέχνη  στην κορυφή της πυραμίδας των αναγκών του Μασλόου;

Όλα αυτά βεβαία χρήζουν ειδικών μελετών, αλλά και ειδικού διαλόγου…